Gorzkie żale - o co tu chodzi?

Gorzkie Żale to typowo polskie nabożeństwo ludowe, które jest ściśle związane z Wielkim Postem. Poprzez wspólny śpiew poszczególnych części pozwala i otwiera wiernych na kontemplacje i rozważanie Męki Pańskiej. Można śmiało stwierdzić, że Gorzkie żale mają wręcz wymiar „nawracający”.

Modlitwa ta jest odprawiana tradycyjnie we wszystkie niedziele Wielkiego Postu. Odbywa się w większości kościołów obrządku łacińskiego na terenie całej Polski oraz w krajach, które zamieszkują Polacy będący katolikami.

„Gorzkie”, czyli jakie?
Współcześnie, gdy słyszymy słowo „gorzki”, na myśl przychodzi nam pewien rodzaj nieprzyjemnego smaku. Polska tradycja jednak rzuca na to określenie inne światło. Ks. Nowakowski, cytując prof. Jerzego Bralczyka, znanego polskiego językoznawcę, przywołuje staropolskie rozumienie gorzkości. Zgodnie z takim rozumieniem to, co gorzkie jest „żałosne, bolesne”. – Zanim Gorzkie żale zyskały swoją obecną nazwę, na początku XVIII w. w księgach Bractwa św. Rocha były nazywane „żałosnym, gorzkiej Męki rozpamiętywaniem” –  męka była gorzka w tym znaczeniu, że była żałosna i bolesna. Gorzkie żale ujmowane są zatem jako „gorzka męka”.

Dlaczego warto?
Gorzkie żale to modlitwa dla każdego, która może stać się formą „duchowej terapii” w tych wszystkich sytuacjach życiowych, w jakich znajduje się człowiek.  Warto zdecydować się na udział w tym nabożeństwie, właśnie w czasie Wielkiego Postu, bo to nabożeństwo to naprawdę bardzo dobre przygotowanie do Paschy. To jest przygotowanie nie tylko do przeżywania męki, śmierci i zmartwychwstania Pana Jezusa, ale również do odnowienia chrztu, do odnowienia przyrzeczeń chrzcielnych, do odnowienia naszego chrześcijaństwa.

Duchowny zaznacza również, że nabożeństwo Gorzkich żali poprzez swoją głęboką treść może wzbudzić w człowieku żal za grzechy i decyzję o nawróceniu oraz przystąpieniu do sakramentu pokuty.

Historia
Autor nabożeństwa ks. Wawrzyniec Benik CM, polski misjonarz św. Wincentego à Paulo przy tworzeniu Gorzkich żali wzorował się na strukturze Jutrzni w wersji trydenckiej obrządku łacińskiego. Modlitwę ułożył w 1707 r. dla Bractwa św. Rocha. Wówczas, 13 marca wspólnota działająca przy kościele św. Krzyża w Warszawie po raz pierwszy odprawiła to nabożeństwo, jeszcze wtedy pod nazwą „Snopek mirry z Ogroda Gethsemańskiego”.

Jak wspomina ks. Przemysław Nowakowski CM, „księża misjonarze, wprowadzając je do swoich parafii i zachęcając innych kapłanów, przyczynili się do szybkiego i skutecznego rozpowszechnienia nowego nabożeństwa w całym kraju”. Zyskało ono swoją popularność również dzięki temu, że była to propozycja modlitwy w języku ojczystym, który w tamtych czasach nie był używany podczas liturgii.

Układ — słowa i melodia
Gorzkie żale składają się z Pobudki, odczytania intencji, hymnu, Lamentu duszy nad cierpiącym Jezusem, Rozmowy duszy z Matką Bolesną oraz antyfony Któryś za nas cierpiał rany. Tradycyjny, ludowy wymiar modlitwy podkreśla fakt, że tekst nie został całkowicie przeformułowany na współczesny język polski. – Staropolska treść, słowa i wyrażenia zostały. Struktura jest taka sama, została zachowana i jest oparta o liturgię godzinową, ale melodie się od siebie różnią — tłumaczy kierownik Katedry Nauk Liturgicznych Wydziału Teologicznego UPJPII w Krakowie.

Nie wiadomo, jaka była pierwotna melodia Gorzkich Żalów, gdyż nie zachowały się żadne źródła, wskazujące zapis nutowy. W kościołach w Polsce istnieje wiele wariantów melodycznych tego nabożeństwa

Treść
Nabożeństwo Gorzkich żali rozpoczyna Pobudka, która wzywa wiernych do refleksji nad cierpieniem Jezusa. Następnie odczytana jest intencja, czyli prośba o łaski przez pośrednictwo Męki Pańskiej. Hymn przypomina o tragedii krzyża i męki Jezusa, a Lament duszy to wyraz współczucia i żalu nad Jego cierpieniem. W części Rozmowa duszy z Matką Bolesną wierni oddają się kontemplacji bólu Maryi, matki cierpiącej z powodu Męki swojego Syna. Całość kończy antyfoną Któryś za nas cierpiał rany, która podsumowuje wartość i sens cierpienia Jezusa, przypominając o Jego ofierze i miłości.

Gorzkie żale są nie tylko kontemplowaniem misterium Męki Chrystusa, lecz także uwielbieniem Boga za dar miłości wyrażony w śmierci na krzyżu.

Forma odprawiania nabożeństwa
W dzisiejszej praktyce Kościoła w Polsce jednorazowo wykonuje się zazwyczaj tylko jedną część nabożeństwa, a kolejne jej części wypadają w następujące po sobie niedziele.Częstym zwyczajem jest odmawianie wszystkich trzech części w Wielki Piątek.

Pobudka śpiewana jest w każdą niedzielę i jest zawsze taka sama, niezależnie od części nabożeństwa. Po odśpiewaniu części stałych Gorzkich żali wygłaszane jest kazanie, które powinno zachowywać charakter pasyjny. Ma nawiązywać do wydarzeń Męki i Śmierci Pana Jezusa. Na zakończenie celebrans błogosławi wiernych Najświętszym Sakramentem.